هدف: خرد به عنوان سازه‌ای چندبعدی، مدیران را قادر می‌سازد در جریان کنش و واکنشی فعال در برابر وقایع، به رشد خود و دستیابی به سود و صلاح همگانی کمک کنند. مدیران سازمان‌های آموزشی نیز که وظیفه خطیر تعلیم و تربیت نسل آینده را با تمام پیچیدگی‌های آن به عهده دارند، نیازمند جریان دادن خرد در مدیریت سازمان آموزشی‌اند. بنابراین پژوهش حاضر با هدف شناسایی ماهیت خردورزی براساس تجربه زیسته مدیران آموزشی و مقایسه آن با آموزه‌های اسلام انجام گرفت.

روش‌شناسی پژوهش: در این پژوهش برای شناسایی ماهیت خردورزی از منظر مدیران آموزشی، به روش کیفی و با رویکرد پدیدارشناسی توصیفی، براساس روش نمونه‌گیری هدفمند، با ده نفر از مدیران آموزشی مدارس شهر تهران در سال تحصیلی ۹۶-۹۷، مصاحبه ساختارنایافته صورت گرفته و با تحلیل مضامین این مصاحبه‌ها، به روش پدیدارشناسی توصیفی کلایزی، مقولات سازنده مفهوم خردورزی، از منظر مدیران آموزشی استخراج شد. در ادامه، برای شناسایی ماهیت و مولفه‌های سازنده مفهوم تعقل از منظر اسلام، ۲۸ مورد از پژوهش‌های انجام گرفته در این حوزه، به روش دلالت‌پژوهی مورد بررسی مروری قرار گرفته و در موارد لزوم، از تحلیل محتوای متون اسلامی بهره گرفته شد.

یافته‌ها: یافته‌های حاصل از مطالعه پدیدارشناختی تجارب زیسته مدیران آموزشی، پدیده خردورزی را در قالب هفت مقوله مدیریت راهبرانه به جای ریاست آمرانه، هدف‌محوری، ابتنای اولویت‌ها بر ارزش‌های انسانی و الهی، همراهی علم و عمل، موقعیت‌مداری، تدبیر و برنامه‌ریزی و اقدام برای رفع نیازهای کارکنان توصیف کرد. علاوه براین، یافته‌های حاصل از مطالعه منابع و تحقیقات اسلامی، در دو دسته‌ی مولفه‌های فرآیندی شامل نقادی و راهبری، و مولفه‌های بروندادی شامل تشخیص حق، ایمان به حق و عمل به حق، به توصیف مفهوم تعقل از منظر اسلامی پرداخت. هرکدام از این مفاهیم شامل مقولاتی هستند؛ مفهوم نقادی متشکل از مقوله‌های معیارشناسی، ارزشگذاری، و تشخیص و داوری؛ مفهوم راهبری شامل مقوله‌های مدیریت تفکر، کنترل هیجان و ساماندهی عمل؛ مفهوم تشخیص حق متشکل از مقوله‌های آیه‌بینی، عبرت‌پذیری و روشن‌بینی؛ مفهوم ایمان به حق شامل مقوله‌های ایجاد ایمان و تحول در تمایلات و ملکات روحی؛ و در نهایت مفهوم عمل به حق متشکل از مقوله‌های تنظیم روابط اجتماعی براساس حق و استقامت بر حق است. علاوه بر این، یافته‌های پژوهش در بخش اسلامی، عوامل تقویت‌کننده تعقل را تزکیه نفس، علم‌آموزی، بهره‌گیری از تجربه و مشورت عنوان کرده و عوامل تضعیف‌کننده این فرآیند را شک و نادانی و پیروی از هوای نفس معرفی کرد. با وجود دلالت‌های متعدد احصاء شده برای جریان تعقل در مدیریت آموزشی، پرهیز از استکبار و ریاست طلبی در کنار حمایت و توجه مصلحانه به افراد سازمان دلالت محوری تعقل در مدیریت آموزشی به حساب آمد. یافته‌های حاصل از مقایسه مفهوم خردورزی از منظر مدیران آموزشی با مفهوم تعقل مبتنی بر آموزه‌های اسلامی، نشان داد که با وجود اشتراکات فراوان، تفاوت ‌هایی در نوع جهتگیری، حدود و ثغور معانی، درجه اهمیت و یا مصادیق عملی برخی از مقولات مطرح در این دو دیدگاه وجود داشته و در مواردی چون منابع اتخاذ نظام ارزشی، معیارهای ارزشگذاری، منابع کسب معرفت، توجه به دستیابی به حکمت و یقین، اشاره خاصی از سوی مدیران آموزشی در توصیف خردورزی در مدیریت آموزشی صورت نگرفته است.

نتایج: با توجه به گستردگی یافته‌های پژوهش، خردورزی فرآیندی چرخه‌ای و مداوم در کل وجود انسان است که لازم است در مدیریت سازمان آموزشی به عنوان فرآیندی کلیدی مورد توجه قرار گرفته و تقویت شود. نتایج حاصل از این پژوهش می‌تواند در سازمان‌های آموزشی به منظور ارتقای سطح عملکرد مدیران آموزشی و توسعه اخلاق مداری در سطوح مختلف مدیریتی مورد استفاده قرار گیرد.

کلیدواژگان: خردورزی، تعقل، ارزش‌های اسلامی، راهبری، نقادی، حق‌محوری، مدیریت آموزشی