پژوهش حاضر با محوریت نظریات عینیت در اندیشه­ها­ی شیخ مفید، ابن‌سینا  و صدرالمتألهین و نیز با محوریت نظریه‌­ی نیابت از منظر گروه معتزله، با بهره­‌گیری از منابع فلسفی و به روش کتابخانه­ ای، به بررسی امکان تطبیق نظریه­ عینیت و نیابت می­پردازد. این پژوهش نشان می­دهد که:  نظریه­ی عینیت (با تقریر­های مختلف) قائل است که ذات واجب تعالی واجد تمام صفات کمالی و در مصداق عین صفات کمالی هستند؛ لذا تعدد صفات موجب کثرت و ترکیب در ذات حق­تعالی نمی‌­شود و به تبع آن، خود صفات نیز با یک­دیگر عینیت مصداقی دارند. در بحث رابطه­­ی ذات و صفات الهی شیخ مفید با جدایی مقام موصوف و صفت در مصداق و مفهوم قائل به تغایر مفهومی است. ابن‌سینا  باتوجه به اشتراک لفظی صفات الهی و عدم امکان انتزاع مفاهیم متعدد از ذات بسیطِ واحد،  قائل به عینیت مفهومی صفات است. ملاصدرا طبق اصول و مبانی حکمت متعالیه و با اعتقاد به امکان انتزاع مفاهیم متعدد از ذات بسیطِ واحد، قائل به تغایر مفهومی ذات و صفات حق‌­تعالی است. باتوجه به گزارش­‌های تاریخی، انتساب نظریه­‌ی نیابت به معتزله درست نیست؛ ولی نظرات ضراربن عمرو، نظّام و ابوعلی جبایی را به نحوی می­توان تقریری از نظریه­‌ی نیابت عنوان کرد. نظریه نیابت، ذات الهی را خالی از صفات می­‌داند( ذات نایب از صفات الهی است) و نظریه­‌ی عینیت (در خوانش‌­های شیخ مفید، ابن­سینا و ملاصدرا) صفات الهی را در ذات او اثبات می­­ کنند (عینیت مصداقی ذات و صفات الهی). در مبانی معنا­شناسی، نظریه­ ی نیابت قائل به تفسیر سلبی از رابطه­‌‌ی ذات و صفات الهی است، درحالی که نظریه­ی عینیت قائل به تفسیر اثباتی است. نظریه­‌ی نیابت قائل به شناخت صفات از افعال الهی درمبانی معرفت شناختی  است، درحالی که نظریه عینیت به انکشاف ذات از صفات قائل است. اختلاف درمبانی و اصول هرکدام از نظریات عینیت و نیابت خصوصاً  اختلاف این دو نظریه در مبانی هستی شناختی ، معرفت شناختی  و معنا شناختی موجب حکم به عدم امکان تطبیق نظریه ­ی عینیت و نیابت در بحث رابطه­ ی ذات و صفات حق­‌تعالی می­شود. 
 

ذات الهی، صفات الهی، نظریه عینیت، نظریه نیابت، وجودشناسی صفات