خانواده بنیادی‌ترین نهاد در اجتماعات بشری است، به طوری که استحکام آن نقش مؤثری در تحکیم اجتماع بر جای می‌نهد. با این مبنا همواره حفظ و استواری خانواده سرلوحه‌ی جوامع قرار گرفته است. یکی از تهدیدات شایعی که به صورتی تاثیر‌گذار بقای کانون خانواده را با خطر اضمحلال مواجه می‌سازد، نشوز زوج است. به‌رغم تصریح متون اسلامی به نشوز زوج، این مسأله در جامعه‌ی حقوقی و از منظر مقنن مغفول مانده است. در حالی که با شناسایی و تبیین صحیح آن می‌توان ضمن اصلاح زوج ناشز به احقاق حقوق زوجه نیز همت گماشت. بنابراین اهمیت کاوش در آن محرز است. بر این اساس، پژوهش حاضر با تدقیق و کنکاش در منابع فقهی و حقوقی، درصدد واکاوی مصادیق نشوز زوج و تعیین گستره‌ی آن، همچنین تبیین و کاوش خلأها و نارسایی‌هایی موجود در زمینه نشوز زوج در حقوق موضوعه می‌باشد. در این راستا راهکارها و ضمانت اجراهایی را که می‌توان با تمسک به منابع فقهی فوق در قوانین موضوعه لحاظ نمود، مورد پردازش و ارزیابی قرار داده است.

این پژوهش با تتبع و استناد به منابع متعدد فقهی مشخص می‌سازد که به رغم تبادر وصف نشوز به زوجه، زوج نیز در صورت تعدی از حقوق زوجه و ناخوشایندی از وی، ناشز محسوب می‌گردد. تحلیل و تبیین مصادیق نشوز زوج همچون ترک انفاق، عدم پرداخت مهریه، عدم پرداخت سایر حقوق مالی چون اجرت المثل، ترک حقوق جنسی و سوء معاشرت زوج از محورهای مهمی هستند که با استناد به ادله و منابع فقهی و حقوقی شناسایی و ارائه شده است. پس از دستیابی به این مصادیق، حاصل گشت که گستره‌ی نشوز زوج افزون بر مصادیق مذکور، شامل تعدی و تخلف از دیگر حقوق زوجه که ناشی از شروط معتبر عقد نکاح است نیز می‌گردد. بنابراین اگرچه در قوانین فعلی در برخی مصادیق نشوز زوج چون عدم پرداخت نفقه، فارغ از عنوان نشوز ضمانت اجرا تعیین شده است، اما مبتنی بر متون فقهی می‌توان در مقابله با نشوز زوج تضمین‌های حقوقی و کیفری چون رجوع به حاکم جهت الزام زوج به ایفای تکالیف خود، تعزیر زوج ناشز با جرم‌انگاری مصادیق مختلف آن در متون قانونی، طلاق حاکم در فرض مطلق نشوز و ضمانت اجرای حق حبس و تقاص در صورت تحقق برخی مصادیق نشوز را ارائه نمود. با این توصیف بایسته است قانونگذار، با رجوع به این منابع و درک حقایق ناب آن، خلأ ناشی از عدم تقنین نشوز زوج را چاره نموده و برای بسیاری از دعاوی زناشویی که منبعث از نشوز زوج است، ضمانت اجرای متناسب با منابع فقهی و همین‌طور مقتضیات خانواده تدبیر نماید.

واژگان کلیدی:

نشوز زوج، حقوق زوجه، تعدی، عصیان، ضمانت اجرا، کراهت، مصالحه، سوء معاشرت