تراکم پرونده‌های قضایی مخصوصا دعاوی خانواده در دادگاه‌ها به عنوان یکی از چالش‌های مهم نظام قضایی ایران و بسیاری از کشورهای جهان محسوب می‌شود. این مسئله موجب اطاله دادرسی، تأخیر در احقاق حق، عدم تحقق دادرسی عادلانه، ایجاد مشکلات بیشتر در کانون خانواده و غیره شده است. یکی از راهکارهای مهمی که در جهت حل مشکلات سیستم قضایی در برخی کشورها ارائه و اجرا شده، خصوصی سازی امور و دعاوی خانوادگی و استفاده از شیوه‌های جایگزین اختلاف یا ای دی آر است. در راستای این موضوع، هدف پژوهش حاضر این است که با استفاده از روش اسنادی- کتابخانه‌ای بررسی کند که آیا امکان واگذاری امور مربوط به رسیدگی به دعاوی خانوادگی به بخش خصوصی در نظام حقوقی ایران وجود دارد؟ خصوصی سازی امور و دعاوی خانوادگی در سیستم ای دی آر چگونه تبیین شده است؟ بررسی‌های صورت گرفته نشانگر آن است که تاکنون خصوصی سازی در ایران بیشتر در قلمرو فعالیت‌های اقتصادی شکل گرفته‌، درحالی که می‌تواند به عنوان راهکاری اساسی در جهت کاهش حجم پرونده‌های دادگاه‌ها و افزایش کیفیت رسیدگی به دعاوی نیز مؤثر باشد. جهت امکان‌سنجی خصوصی سازی دعاوی خانوادگی، میان مراحل رسیدگی به یک دعوا در سیستم قضایی در سه بخش پیشا قضا، قضا و پسا قضا تفکیک ایجاد شد و سپس با تطبیق آن با قواعد و نظریات فقهی مشخص شد که اجرای این شیوه نه تنها منافاتی با حقوق اسلامی ندارد بلکه دسترسی به عدالت را نیز بهبود می‌بخشد. همچنین مشخص شد که آنچه مربوط به وظیفه ذاتی قوه قضاییه در رسیدگی به دعاوی است مانند صدور حکم، قابلیت واگذاری به بخش خصوصی و شیوه‌های جایگزین حل و فصل اختلاف ندارد اما حل و فصل دعوا در بخش پیشا قضا یعنی مرحله‌ای که هنوز وارد سیستم قضایی نشده، با استفاده از شیوه‌های جایگزین قابل حل و فصل است. در بخش پسا قضا یا همان امور اجرایی نیز مشخص شد که می‌توان مراحل اجرایی پیش از صدور حکم و همچنین اجرای آن پس از صدور حکم را به بخش خصوصی واگذار کرد. طبق بررسی تطبیقی خصوصی سازی امور و دعاوی خانوادگی در سیستم ای دی آر، مهم‌ترین شیوه‌های جایگزین حل و فصل اختلاف که در کشورهای جهان مورد استفاده قرار می‌گیرند و تغایری با حقوق اسلامی نیز ندارند عبارت‌اند از: داوری، میانجیگری، مذاکره، کارشناسی و سازش. در نهایت، از پژوهش حاضر می‌توان نتیجه گرفت که در ایران نیز می‌توان با فرهنگ‌سازی و معرفی شیوه‌های جایگزین حل و فصل اختلاف در جامعه و روشن ساختن مزایای استفاده از آن، تأسیس شرکت‌ها و مؤسسات خصوصی ارائه‌دهنده شیوه‌های ای دی آر، تصویب قوانین در خصوص شیوه‌های جایگزین حل و فصل اختلاف و خصوصی سازی، تشکیل شوراهای حل اختلاف اختصاصی امور و دعاوی خانوادگی، استفاده از ظرفیت‌های بیمه برای کاهش هزینه‌های مراجعه به بخش خصوصی، بهر‌ه‌گیری از روش‌های نوین از جمله فناوری حقوقی برای اجرای شیوه‌های ای دی آر،گام مهمی را برای کاهش پرونده‌های قوه قضاییه و افزایش دقت در رسیدگی در راستای حفظ بنیان خانواده برداشت.

واژگان کلیدی: خصوصی سازی، داوری، امور و دعاوی خانوادگی، میانجیگری، حکم اعلامی، پیشا قضا، پسا قضا، دادگاه (محکمه)، شیوه‌های جایگزین حل و فصل اختلافات